Roma, 11 dicembre 1523. – Clemente VII, tramite bolla pontificia, comunica all’Ospedale degli Incurabili di Napoli e alla Confraternita napoletana di Santa Maria del Popolo buona parte dei privilegi già concessi all’Ospedale romano di San Giacomo in Augusta; in particolare si conferma la fondazione e la costruzione dell’ospedale napoletano e l’erezione della Confraternita, concedendo a tutte le persone ivi impegnate – officiali, infermi, infermieri, servitori – tutti i privilegi, le esenzioni e le indulgenze concesse all’ospedale romano, con indulgenze speciali a coloro che visiteranno la chiesa dell’ospedale e offriranno qualche contributo per l’assistenza dei malati, per i quali si concede anche l’indulto di ricevere elemosine e sussidi particolari e di poter questuare a loro favore in tutto il Regno di Napoli (V. Magnati, Teatro della carità istorico, legale, mistico, politico […], Venezia 1737, 9-15).
Clemens episcopus servus servorum Dei
Ad perpetuam rei memoriam
Ex supernae dispositionis arbitrio gregi Dominico praesidentes, inter curas multiplices, quas ex ministerii pastoralis officio nobis censemus incumbere, illam libenter amplectimur per quam pauperibus infirmis, praesertim incurabilibus, aliisque miserabilibus personis, eorum necessitatibus et indigentiis subvenitur, et quae propterea processisse compellimus, cum a nobis petitur nostrae protectionis munimine confovemus, ac fideles ipsos ad id indulgentiis et remissionibus invitamus, ut etiam exinde divinae gratiae aptiores reddantur, et alias super iis eiusdem officii partes favorabiliter impartimur, prout in Domino conspicimus expedire.
Sane pro parte dilectorum filiorum communitatis Neapolitanae nobis nuper exhibita petitio continebat, quod alias postquam felicis recordationis Leo Papa Decimus praedecessor noster ex pernecessariis causis, motu proprio et ex certa scientia hospitale Sancti Iacobi de Augusta de Urbe in archihospitale et caput omnium hospitalium pauperum infirmorum Incurabilium ubilibet constructorum et construendorum per quasdam erexerat et instituerat, illique omnia et singula constructa et construenda incurabilium infirmorum huiusmodi hospitalia immediate subiecerat et ab eo dependentia membra fecerat, ac eidem archihospitali, quod illud ac illius ecclesia infirmi, confratres, ministri, servitores, familiares et bona quaecumque omnibus et singulis privilegiis, immunitatibus, exemptionibus, gratiis, favoribus et indulgentiis spiritualibus et temporalibus, in genere et in specie, sub imagine Sancti Salvatoris et Sancti Spiritus in Saxia de dicta Urbe, ac Sancti Iacobi in Compostella hospitalibus, eorumque confraternitatum confratribus, infirmis, ministris, servitoribus, familiaribus, rebus et bonis apostolica aut quavis alia auctoritate concessis et pro tempore concedendis, non solum ad instar, sed aeque principaliter et absque ulla paenitus differentia perinde ac si ipsis a principio singillatim concessa fuissent, utirentur, potirentur et gauderent indulserat.
Et insuper, quod clerici, etiam in sacris ordinibus constituti, abbates, episcopi, archiepiscopi, patriarchae et alii Ecclesiarum praelati, etiam Sanctae Romanae Ecclesiae cardinales, possent de bonis per eos, etiam per ecclesias, monasterio et beneficia ecclesiastica acquisitis tam inter vivos quam ex causa mortis in eorum ultimis voluntatibus, quantumcumque eis placeret dicto archihospitali donare et legare, vel etiam illud in omnibus eorum bonis huiusmodi, seu eorum parte universalem haeredem instituere.
Et quod quilibet Christifidelis utriusque sexus in Urbe pro tempore residens, qui in eius testamento vel alia ultima voluntate de bonis suis aliquid, non tamen infra quinque ducatorum auri valorem eidem archihospitali donaret seu legaret, plenariam omnium peccatorum suorum, de quibus corde contritus et quae ore confessus foret, indulgentiam et remissionem consequerentur.
Tenerenturque notarii et scribae de donationibus et legatis dicto archihospitali pro tempore faciendis, ac testamentis, codicillis vel aliis ultimis voluntatibus archihospitalis et illius pauperum huiusmodi utilitatem quomodolibet concernentibus pro tempore rogati infra mensem post diem rogatus, si dispositio foret inter vivos; et si ex causa mortis, post diem obitus donantis, legantis vel testantis aut alias, ut praemictitur disponentis immediate sequentem legata, donata aut alias dispositione huiusmodi alicui ex eiusdem archihospitali custodibus et consiliariis pro tempore existentibus fideliter nunciare, alioquin dicto mense elapso, excommunicationis latae sententiae, a qua non nisi de custodum et consiliariorum huiusmodi pro tempore existentium consensu, praeterquam in mortis articulo constitutus absolvi nequiret, ab officio et exercitio notariatus ubilibet ad annum suspensionis poenam incurreret eo ipso, qui si suspicatione huiusmodi durante in dicto exercitio quomodolibet se ingereret, falsum committeret; actus tamen, de quibus inter suspensionem eandem ignorantes, rogaretur, detrimentum aliquod propterea non sustinerent.
Liceretque singulis dicti archihospitalis confratribus, tunc praesentibus et futuris, aliquem praesbyterum saecularem vel cuiusvis ordinis regularem in suum eligere confessorem, qui vita eius comite eorum confessionibus diligenter auditis, ab omnibus et singulis eorum peccatis, excessibus, criminibus et delictis quantumcumque gravibus et enormibus, etiam si talia forent, propter quae Sedes Apostolica esset merito consulenda, videlicet in eidem Sedi reservatis offensae ecclesiasticae libertatis, criminum haeresis et rebellionis aut conspirationis in personam vel statum Romani pontificis seu Sedis praedictae, falsitatum litterarum apostolicarum, invasionis, depraedationis, occupationis aut devastationis terrarum, Romanae Ecclesiae mediate vel immediate subiectarum, offensae personalis in episcopum vel alium prelatum, inhibitionis, devolutionis causarum ad Romanam Curiam delationis armorum et aliorum prohibitorum ad partes infidelium dumtaxat exceptis, semel invita, in aliis vero quotiens foret opportunum pro commissis, debitam eis absolutionem impenderet et iniungeret poenitentiam salutarem.
Nec non vota quaecumque ultramarino liminum Beatorum Apostolorum Petri et Pauli de Urbe, ac eiusdem Sancti Iacobi in Compostella et Sanctae Mariae de Loreto, nec non religionis et castitatis votis dumtaxat exceptis, in alia pietatis opera commutare; idemque vel alius confessor omnium peccatorum, de quibus corde contriti et ore confessi solent semel in vita, et in mortis articulo quotiens ille occurrere videretur, etiam si mors tunc non sequeretur; illis autem ex eiusdem archihospitalis confratribus pro tempore existentibus, qui dicto archihospitali decem ducatos auri vel eorum valorem in pecunia vel aliis rebus propter hoc specialiter donarent, semel singulis annis plenariam remissionem ipsius sinceritate fidei, unitate dictae Romanae Ecclesiae, ac observantia et reverentia ipsius praedecessoris et successorum suorum Romanorum Pontificum canonice intrantium persistentibus, eadem auctoritate apostolica concedere posset.
Et quod iidem confratres, qui quatragesimalibus et aliis totius anni, quibus nonnulla in dicta Urbe et extra illius muros consistentes ecclesiae pro stationibus consequendis visitare solebant, ecclesiam dicti archihospitalis devote visitarent, et manus in dicti archihospitalis subsidium quantumvis modice porrigerent adiutrices, easdem indulgentias et peccatorum remissiones consequerentur, quas consequerentur si dictas stationarias ecclesias personaliter visitarent, statuerat et ordinaverat.
Et nihilominus omnibus et singulis utriusque sexus christifidelibus, qui archihospitale seu illius ecclesiam praedictam diebus sabati tertiae partis iniunctarum eis poenitentiarum, et qui in eiusdem Sancti Iacobi et Conceptionis Gloriosissimae Dei Genitricis Mariae festivitatibus et earum qualibet, a primis vesperis usque ad occasum solis singularum festivitatum earundem annuatim devote visitarent, et pro dicti archihospitalis et illius pauperum substentatione, subsidio et alimonia, pro ut sua cuique conscientia dictaret, manus porrigerent adiuctrices, quotiens id facerent, totiens plenariam omnium peccatorum suorum, de quibus corde contriti et quae ore confessi forent, indulgentiam et remissionem in Domino elargitus fuerat.
Et deinde omnibus et singulis utriusque sexus valentibus per se ipsos, impeditis vero seu infirmis per alios, ecclesias aut capellas vel oratoria archihospitalis et membrorum huiusmodi in Annunciatione Gloriosae Virginis Mariae et commemorationis Omnium Sanctorum, ac Apostolorum Philippi et Iacobi festivitatibus a primis vesperis usque ad occasum solis singularum festivitatum earundem annuatim devote visitarent, et ad archihospitalis seu membrorum huiusmodi reparationem, constructionem et manutentionem, et pauperumque infirmorum ac miserabilium personarum in archihospitali et membris huiusmodi pro tempore degentium subventione, refocillatione et aliorum necessariorum fulcimentum et subsidium manus porrigerent adiutrices, plenariam omnium peccatorum suorum, de quibus corde contriti et quae ore confessi forent, indulgentiam et remissionem poenarum concesserat.
Nec non custodibus dicti archihospitalis et membrorum huiusmodi et eorum cuilibet in singulis festivitatibus praedictis, unum vel plures presbyterum seu presbyteros saeculares et quorumvis ordinum, etiam de observantia regulares, qui christifidelibus praedictorum confessiones audire et ab eorum peccatis, criminibus et delictis absolvere, ac pro commissis poenitentiam salutarem impendere valeant, ac confratribus in Urbe dumtaxat, infirmis vero et aliis utriusque sexus fidelibus in archihospitali et membri huiusmodi residentibus et in illis deservientibus, ut orationem Dominicam et salutationem Angelicam quinquies singulis diebus recitando, omnes et singulas indulgentias et peccatorum remissiones, quas fideles praefati ecclesiam intra Urbem et extra illius muros stationum et quadragesimalibus, et aliis per totum anni circulum temporibus visitando consequebantur consequi possent, perinde ac si diebus et temporibus huiusmodi easdem ecclesias personaliter visitarent indulserat.
Nec non presbyteris et confessoribus per dictos confratres et custodes eligendis infirmos et alios utriusque sexus in archihospitali et membris huiusmodi residentes et deservientes Sedi Apostolicae reservatis. Exceptis contentis in bulla in die Cenae Domini legi consueta semel in vita et de non reservatis casibus, quotiens opus foret, absolvere, ac plenariam indulgentiam et remissionem omnium peccatorum suorum in mortis articulo impendere; ac eis eucharistiam et alia sacramenta ecclesiastica ministrare, ac sepulturae ecclesiasticae tradere possent, licentiam et facultatem concesserat.
Et domum, archihospitale, membra et in eis degentes personas, ac durante servitio actu in archihospitali et membris praedictis deservientes, servitores tunc praesentes et futuros ac eorum singulos ipsorumque et cuiuslibet eorum beneficia ecclesiastica, etiam si certis tunc expressis modis qualificata forent per eosdem servitores, et personas in titulum vel commendam aut alias tunc pro tempore obtenta, ac res et bona quaecumque mobilia et immobilia tunc praesentia et futura ab omni iure quorumcumque parrochialium ecclesiarum infra quarum limites existebant seu quarum parrochiani pro tempore essent, ac iurisdictione, dominio, potestate, visitatione et correctione patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum et aliorum ordinariorum eorumque officialium, vicariorum, commissariorum et aliorum quorumcumque, etiam apostolicorum iudicum et delegatorum, tam ecclesiasticorum quam saecularium, etiam si mixtim ordinarii et delegati, et alias qualitercumque qualificati forent per alias suas literas eximerat et totaliter liberaverat, ac sub Beati Petri patrocinio ac sua et Sedis praedictae protectio susceperat.
Ita quod patriarchae, archiepiscopi, episcopi, ordinarii, officiales, commissarii, rectores et iudices praedicti tunc praesentes et futuri nullam iurisdictionem, superioritatem, auctoritatem, dominium, potestatem, visitationem aut correctionem in archihospitale, membra et personas, ac huiusmodi servitio durante, servitores eorumque beneficia, res et bona huiusmodi, tunc praesentia et futura, utpote prorsus exemptos et exempta, etiam ratione cuiuscumque delicti aut contractus seu rei, de qua ageretur ubicumque commicteretur delictum, iniretur contractus aut res ipsa consistere exercere, seu excommunicationis, suspensionis et interdicti, seu alias sententias, censuras et poenas ecclesiasticas promulgare nequirent.
Ac confratribus archihospitalis et membrorum bona mobilia et immobilia, etiam loca compararum Sancti Georgii Ianuensis nuncupata, tam praesentia et futura pro quibuscumque aliis mobilibus et immobilibus bonis, quorumcumque valorem existerent, cum quibusvis personis, tam ecclesiasticis quam saecularibus cuiuscumque qualitatis et praeeminentiae existentibus, ac ecclesiis, etiam cathedralibus metropolitanae, parrochialibus, hospitalibus vel aliis quibusvis piis locis permutare, seu bona archihospitalis et membrorum huiusmodi cum praedictis et quibusvis aliis personis, etiam ecclesiasticis vel saecularibus, ac ecclesiis et locis praedictis, cum quibus archihospitalis et membrorum huiusmodi conditionem efficere possent meliorem in emphiteusim perpetua et sub annuo canone sive censu seu ad tempus vel alias, quotiens opus foret concedendi et vendendi, et eorum pretia in fabricas et substentationem pauperum archihospitalis et membrorum huiusmodi convertendi, liberam licentiam et facultatem concesserat, prout in singulis praedictis litteris plenius continetur.
Cum eidem praedecessori pro parte ipsorum communitatis expositum fuisset, quod ipsi, propter maximam necessitatem dictae Civitatis Neapolis et salutem animarum suarum, cupiebant in praefata Civitate seu eius districtu unum hospitale pro pauperibus incurabilibus ad instar ipsius archihospitalis de Urbe erigi; et praefatus praedecessor dictorum communitatis in ea parte supplicationibus inclinatus, eosdem communitati in dicta Civitate seu eius districtu unum hospitale pro eisdem pauperibus incurabilibus ad instar archihospitalis praefati in loco congruo erigendi per suas in forma brevis litteras, licentiam et facultatem concessisset.
Ac quod, postquam dictum hospitale constructum, et in eo hospitalis incepta foret, quam diu duraret ipsum hospitale, illiusque officiales, infirmi, servitores et confratres ac aliae personae, ut omnibus et singulis privilegiis, exemptionibus, gratiis, indultis et indulgentiis, exceptis tertiae partis poenitentiarum eis iniunctarum singulis sabbatis, et plenariae in Sancti Iacobi et Conceptionis Beatae Mariae Virginis festivitatibus, archihospitale seu illius ecclesiam huiusmodi visitantibus, ut praefertur, concessis, nec non concessionibus, favoribus, immunitatibus et decretis spiritualibus et temporalibus, quibus archihospitale praedictum, eiusque servitores, infirmi, officiales, confratres et aliae personae utebantur, potiebantur et gaudebant, seu uti, potiri et gaudere quomodolibet possent in futurum uti, potiri et gaudere valerent in omnibus et per omnia, ac si privilegia, indulgentiae, exceptis supradictis, exemptiones et alia praemissa dicto archihospitali per ipsum praedecessorem et Sedem praefatam concessa, eidem hospitali erigendo expresse et nominatim concessa fuissent indulxisset, prout etiam in eisdem litteris dicitur plenius contineri, praefati communitas concessionis huiusmodi vigore in dicta Civitate unum hospitale, sub invocatione praedicta, a fundamentis fecerunt, in quo pauperes infirmi incurabiles debitam subventionem suscipiunt et confoventur.
Quare pro parte communitatis praedictarum nobis fuit humiliter supplicatum, ut concessioni et indulto, ac posterioribus litteris praedecessoris huiusmodi robore nostrae approbationis adiicere, ac alias in praemissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur.
Nos igitur, qui circa hospitalium quorumlibet statum salubriter dirigendum et confovendum libenter opem et operam impendimus, communitatem praefatos et eorum singulos quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et poenis, a iure vel ab homine, quavis occasione vel causa latis, si quibus quomodolibet innodati existunt, ad effectum praesentium dumtaxat consequendum, harum serie absolventes et absolutos fore censentes, huiusmodi supplicationibus inclinati, concessionem et indultum, ac posteriores litteras praedecessoris huiusmodi et in eis contenta quaecumque, apostolica auctoritate tenore praesentium approbamus et confirmamus, ac perpetuae firmitatis robur obtinere decernimus.
Et nihilominus in eodem hospitali Neapolis unam confraternitatem utriusque sexus christifidelium sub invocatione eiusdem Beatae Mariae de Populo ad instar confraternitatis dicti archihospitalis auctoritate apostolica et tenore praedictis erigimus et instituimus, ac hospitali Neapolis et confraternitati erectae praedictis nec non officialibus, infirmis et servitoribus hospitalis Neapolis, et confratribus confraternitatis huiusmodi, ut omnibus et singulis privilegiis, immunitatibus, exemptionibus, gratiis, favoribus et indultis spiritualibus et temporalibus archihospitali, et illius confraternitati praedictis, ac illorum confratribus, ministris, infirmis, servitoribus et personis concessis, et quibus illi utuntur, potiuntur et gaudent, ac uti, potiri et gaudere poterunt quomodolibet in futurum uti, potiri et gaudere perpetuo possint et debeat.
Et ut confratrum erectae confraternitatis huiusmodi animarum saluti fructuosius consulatur, confratribus ipsis absentibus, ut eorum parrochiales ecclesias visitando, omnes et singulas indulgentias et peccatorum remissiones consequantur, quas consequerentur si ecclesiam hospitalis Neapolis huiusmodi visitarent, quodque dicti communitas hospitale Neapolis praedictum per magistros ab eis ad sex menses pro tempore deputatos, prout hactenus rectum et gubernatum extitit, regere et gubernare.
Nec non in ecclesia ipsius hospitalis Neapolitani per aliquod praesbyteros idoneos ad eorum nutum amovibiles, missas et alias divina officia celebrari, ac ecclesiastica sacramenta, etiam eucharistiae infirmis in illo pro tempore existentibus ministrari, ac corpora decedentium inibi ecclesiasticae sepulturae tradi facere, oblationesque et elemosinas inibi pro tempore erogatas pro dicto hospitali absque alicuius contradictione recipere.
Nec non ut necessitatibus eiusdem hospitalis Neapolitanarum ac pauperum et miserabilium personarum in illo pro tempore receptarum facilius subvenientur, magistris ipsius hospitalis Neapolitanarum a communitate praefatis pro tempore deputatis, per se vel alium seu alios ad hoc deputatos in Regnis Utriusque Siciliis pro dicto hospitali Neapolis quaestuare et questas facere, ac eleemosinas, vota, oblationes et subsidia seu charitativa suffragia a christifidelibus exigere, recipere et ad dictum hospitale Neapolitanum pro onere sibi incumbentium supportatione, et personarum in eo pro tempore receptarum substentatione, deferri facere, ac personas seu quaestores ad hoc deputare libere et licite valeant.
Ac quod hospitale Neapolitanum praedictum in titulum perpetui beneficii ecclesiastici erigi, et tamquam perpetuum beneficium ecclesiasticum per quosvis a Sede Apostolica vel legatos eiusdem impetrari, seu de illo vel eius ecclesia, ut de beneficio ecclesiastico apostolica vel ordinaria auctoritate disponi nequeat, et perpetuo ius patronatus pro tempore existentium confratrum confraternitatis erectae huiusmodi, ac tam illud quam illius membra et personas ab omni superioritate et iuridictione pro tempore existentium, guardianorum seu rectorum dicti archihospitalis de Urbe penitus exemptum et liberum existat et esse censeatur eisdem auctoritate apostolica et tenore perpetuo concedimus et pariter indulgemus.
Nec non quascumque erectiones et impetrationes de dicto hospitali Neapolitano seu de illius ecclesia ab eadem Sede vel legatis eius aut ordinario loci pro tempore faciendas nullius roboris vel momenti existere, aut quidquid secus attentari contigerit, irritum et inane decernimus.
Praeterea confraternitatem Desolatorum nuncupatam in dicta civitate, ut ipsi communitas asserunt nuper canonice erectam cum omnibus illius bonis, si ad hoc dilectorum filiorum modernorum illius confratrum expressus accesserit assensus eidem hospitali Neapolitanorum ita ut liceat communitati, seu ab eis pro tempore deputatis praedictis corporalem possessionem bonorum confraternitatis Desolatorum huiusmodi, per se vel per alium seu alios propria auctoritate libere apprehendere et perpetuo retinere, ac aliorum fructus, redditus et proventus in hospitali Neapolitano et confraternitatis Desolatorum huiusmodi usus et utilitatem convertere, dioecesani loci et cuiusvis alterius licentia minime requisita, sic tamen quod ipsius confraternitatis Desolatorum onera congrue supportentur, dicta auctoritate apostolica earundem tenore praesentium perpetuo unimus, annectimus et incorporamus.
Et insuper, cupientes ut pauperibus infirmis in dicto hospitali Neapoletanorum pro tempore degentibus de opportunae et piae subventionis praesidio subveniant, et christifideles ad pia subventionis auxilia ipsis pauperibus infirmis impendendum per amplius excitentur, de Omnipotentis Dei misericordia ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius auctoritate confisi, omnibus et singulis utriusque sexus christifidelibus vere poenitentibus et confessis, eidem hospitali Neapolitano aliqua bona legantibus in mortis articulo plenariam omnium peccatorum elargimur.
Ipsisque utriusque sexus christifidelibus, qui ecclesia hospitalis Neapolitani huiusmodi singulis sabbati diebus devote visitaverint, et inibi aliquod caritativum suffragium erogaverint, ut eandem tertiae partis iniunctarum eis poenitentiarum remissionem, quam consequerentur et consequi possent, si eiusdem sabbati diebus ecclesiam archihospitalis de Urbe huiusmodi personaliter visitarent, consequantur et consequi possint indulgemus.
Et insuper pro maiori Christifidelium praedictorum commoditate indulgentiam plenariam visitantibus ecclesia archihospitalis et membrorum huiusmodi in festo Annunciationis ipsius Gloriosae Virginis Mariae, ut praemictitur concessam, quoad ecclesiam hospitalis Neapolitanorum in festo Pentecostes huiusmodi visitantes, eandem indulgentiam et peccatorum remissionem consequantur quas consequerentur et consequi possent, si dicta die Annunciationis ecclesiam hospitalis Neapolitanorum huiusmodi visitarent, eisdem auctoritate et tenore transferimus et transmictimus.
Non obstantibus praemissis ac constitutionibus et ordinationibus apostolicis, nec non quibusvis litteris apostolicis eidem archihospitali de Urbe, ac quibusvis ecclesiis et locis ac personis, etiam in favorem fabricae Principis Apostolorum de Urbe et expeditionis contra infideles, ac alias quomodolibet pro tempore concessis, quibus tenore illarum pro expressis habentes illis alias in suo robore permansuris, hac vice dumtaxat quod ad praemissa specialiter et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque.
Caeterum quia difficile foret praesentes litteras ad singula, in quibus de eis fides forsan facienda foret loca deferre, volumus et dicta auctoritate apostolica decernimus, quod ipsarum transumptis manu notarii publici signatis, et sigillum alicuius personae in dignitate ecclesiastica constitutae munitis, eadem prorsus fides in iudicio et extra adhibeat, quae adhiberetur eisdem praesentibus, si forent exhibitae vel ostensae.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae absolutionis, approbationis, confirmationis, erectionis, institutionis, concessionis, unionis, annexionis, incorporationis, elargitionis, indulti, translationis, transmissionis, derogationis, voluntatis et decreti infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptari praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei ac Beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominicae millesimo quingentesimo vigesimo tertio, tertio Idus decembris, pontificatus nostri anno primo.